Đây là công trình mới nhất, cũng là “chốt hạ trọn vẹn” cho bộ sách khảo cứu về Đà Lạt mà anh miệt mài thực hiện trong gần 1 thập kỷ. Không chỉ dừng lại ở 1 tập khảo luận, cuốn sách này còn là 1 luận chứng cảm xúc, nơi những bức ảnh cũ trở thành chứng tích sống, giúp tái hiện một Đà Lạt vừa riêng tư vừa phổ quát - như thể thành phố Đà Lạt đang thì thầm kể lại câu chuyện đời mình qua từng khuôn hình đã úa màu thời gian. Dĩ nhiên, “đây là lối hệ thống hóa có tính chủ quan của tác giả” (tr. 10).
Nguyễn Vĩnh Nguyên không phải là người Đà Lạt bản địa, nhưng bằng trực cảm nghệ sĩ và tư duy học thuật sắc sảo, anh đã dành trọn tâm huyết để kiến tạo nên 1 “bản đồ ký ức” riêng cho thành phố này. Từ “Đà Lạt, một thời hương xa” đến “Đà Lạt, những cuộc gặp gỡ”, anh từng bước lần giở từng lớp bụi thời gian, và với “Đà Lạt, thành phố trong album”, anh không chỉ viết tiếp mà còn nâng tầm hành trình ấy thành một hình thức khảo cổ đô thị độc đáo - nơi nhiếp ảnh trở thành công cụ truy nguyên lịch sử.
Không giống các công trình địa phương chí hay du khảo thông thường, cuốn sách này không cố gắng miêu tả thành phố bằng những nét vẽ toàn cảnh. Ngược lại, nó chủ ý gom nhặt từng “mảnh vỡ”: 1 góc hồ Xuân Hương qua lớp kính mờ, 1 tiệm sửa radio lặng lẽ trên dốc phố xưa, hay 1 bức ảnh chụp áo dài của nữ sinh Đà Lạt những năm 1960. Chính từ những chi tiết tưởng như rời rạc ấy, tác giả lắp ghép lại hồn cốt của thành phố, không bằng sự hoài cổ đơn thuần, mà là một nỗ lực bảo tồn - phục dựng - kiến giải sâu sắc về bản sắc đô thị.
Tác phẩm được chia thành 2 phần: Phong cảnh & Phong vị và Người & Thời. Nếu phần đầu là bức tranh về không gian sống Đà Lạt xưa - với sương mù, kiến trúc Pháp, ẩm thực Hoa, những ngôi trường, quán xá, hàng đan len, mùi thơm của xíu mại hay kem lạnh giữa tiết trời se sắt - thì phần sau là những chân dung con người sống trong khung cảnh ấy: từ nhà văn, nữ sĩ, nghệ sĩ đến những người thợ may, thợ ảnh, trưởng ty thông tin hay chủ tiệm radio... Ở đây, Nguyễn Vĩnh Nguyên thể hiện rõ quan điểm: Thành phố không chỉ là kiến trúc và cảnh vật - mà là ký ức tập thể được dệt nên từ đời sống của từng con người cụ thể. Với giọng kể, chia sẻ chân thành, kiên nhẫn và trầm lắng, anh đưa người đọc đi từ câu chuyện nhỏ đến những suy tư lớn về đô thị, lịch sử, và mối liên hệ đầy trăn trở giữa con người - ký ức - và nơi chốn đi về.
Điểm đặc sắc của cuốn sách - đúng như tên gọi - là việc Nguyễn Vĩnh Nguyên sử dụng album ảnh như “đường hầm thời gian”. Anh không chỉ sưu tầm ảnh từ kho lưu trữ, mà còn tìm đến những album gia đình, ảnh trôi nổi từ tiệm đồ cũ, cả những bức ảnh vô danh không rõ tác giả. Với anh, mỗi bức ảnh là 1 “mảnh hổ phách”, nơi thời gian được phong kín, nhưng không chết. Bằng một trực giác đặc biệt, anh bóc tách từng lớp hình ảnh, nhìn vào hậu cảnh, ánh sáng, dáng người, khung cảnh… để lần về câu chuyện ẩn giấu phía sau. Điều đáng quý là, những bức ảnh không bị dùng như minh họa rập khuôn cho câu chữ. Chúng là trung tâm của suy nghiệm. Trong tay Nguyễn Vĩnh Nguyên, nhiếp ảnh trở thành một hình thức “ghi chép lịch sử phi văn bản”, một công cụ vừa lưu giữ vừa chất vấn: Điều gì đã mất? Điều gì còn sót lại? Và làm sao để nhớ đúng mà không làm sai lệch ký ức?
Văn phong của Nguyễn Vĩnh Nguyên là sự kết hợp giữa khảo cứu và cảm hoài. Anh viết như một nhà khảo luận, tiểu luận, nhưng cũng như một thi sĩ. Những câu văn nhẹ như sương, như gió, giàu nhạc tính và ám ảnh. Đó là thứ văn chương có thể “phủ lên thành phố hiện tại một màn sương”, để độc giả - qua “con mắt ký ức” - nhìn thấy thành phố hôm qua, trong một chiều không gian - thời gian khác. Người đọc mường tượng cùng tác giả qua lời văn đầy chất thơ: “Khi trời đất bàng bạc sương giăng, giá rét, đường phố rực hồng sắc mai anh đào, lúc sợi dây chằng quanh “gian hàng chợ trời” này rực rỡ sắc màu của màu lịch đỏ, hoành phi, câu đối... thì người ta biết rằng tết đã đến thật gần” (tr. 242). Hay chẳng hạn khi viết về cuộc trở về của nhà văn Nguyễn Tường Thiết - con trai của nhà văn Nhất Linh, 1 trong những đoạn văn ấn tượng: “Có gì đó ở họ làm cho tôi nghĩ rằng cái thành phố bên trong hoài niệm đủ sức phủ lên thành phố hiện tại một màn sương và trập trùng cây cỏ, để mọi đường nét sắc lạnh và xơ cứng của cảnh vật thuộc về thị giác phải nhòe mờ, chìm xuống...” (tr. 256). Đây không chỉ là mô tả, mà là suy cảm tâm tư. Nguyễn Vĩnh Nguyên viết, không chỉ để kể lại Đà Lạt xưa, mà còn để giúp người đọc hôm nay nhìn thấy thành phố ấy đang tồn tại trong tâm trí, tình cảm và chiều sâu văn hóa.
Với “Đà Lạt, thành phố trong album”, Nguyễn Vĩnh Nguyên không chỉ viết một cuốn sách, anh thực hiện 1 hành động văn hóa. Anh gìn giữ, bảo tồn những ký ức nhỏ bé đang dần mai một. Trong thời đại mà đô thị bị bê tông hóa, ký ức bị công nghiệp hóa, và văn hóa đôi khi bị thương mại hóa, thì cuốn sách này là một thông điệp phản ứng dịu dàng nhưng kiên định. Tác phẩm khẳng định rằng hồn cốt của một thành phố thường không nằm ở những tượng đài, mà thường nằm trong những mảnh ghép có khi mong manh của đời sống cá nhân con người, cả cư dân và du khách. Và cũng từ đó, bạn đọc nhận ra một Nguyễn Vĩnh Nguyên không chỉ giàu chất văn, mà còn có kiến văn sâu rộng - từ nhiếp ảnh, âm nhạc đến ẩm thực, lịch sử. Mỗi lĩnh vực anh chạm đến đều được tiếp cận bằng tình yêu và sự hiểu biết sâu sắc. Người đọc không chỉ biết đến hồn cốt một thành phố, mà còn hiểu thêm những lĩnh vực văn hóa đặc thù gắn với thành phố Đà Lạt.
Cuối cùng, “Đà Lạt, thành phố trong album” không phải là 1 cuộc hành trình hoài cổ. Nó là 1 hành động kiến tạo. Khi gấp sách lại, người đọc không chỉ mang theo vài ký ức Đà Lạt, mà còn là những câu hỏi: Làm sao lưu giữ được những thứ không thể cầm nắm? Làm sao kể về một thành phố mà không làm tổn thương quá khứ? Và quan trọng nhất, liệu chính ta - mỗi người đọc - có đang âm thầm góp phần lưu giữ hồn cốt của nơi chốn từng là máu thịt trong ký ức cộng đồng? Và làm sao để cho thành phố mỗi ngày một đẹp hơn, vì hôm nay sẽ thành quá khứ của ngày sau?!
